Kevin Schafer / iNaturalist

Biodiversidad

Uraqpachan qalltaw utjir amtanakarjamaw biodiversidad jark’aqañax amtata, Plan Estratégico de la Convención de Diversidad Biológica y las Metas de Desarrollo Sustentable de la ONU ukan amtanakaparjama. Uraqpachatak ukhamarak kuntinintitakis biodiversidad ukatakix qullunakax sinti wakiskiriwa, ukatx walja jisk’a laq’unak ukhamarak yatxatatanak utjayi, pachan turkakiptäwiparus mayjt’ayasa, junt’u uraqinak turkakiptayasa. Los Andes khunu qulluxa, uraqpachanx wali jach’awa, biodiversidad uksatakix kimsa aski chiqa utjayi: los Andes Tropicales, Tumbes-Chocó-Magdalena ukatx Chile markan jallu ch’uminaka. Los Andes jach’a qullun 7000 km jilatapatx kunayman ikusistim quqanaka, ch’uminaka, qullunkir pastunakaw utji, ch’isllirkir quqanakata ukat ch’alla uraqinakata. Akawjchiqanakax jukumari, titi phisi ukatx mallkun utjäwiparakiwa. Iniciativa Andina de Montañas ukax biodiversidad ukar jarkaqañ ikusistimanakar suma uñjañañ amti, thaya qullunak akat qhipatak nayrar sartañ irnaqaw amtampi utjir yatiyäwinak yatit amuyunak yaqhanakar uñt’ayasa.
Pacha turkakiptäwi

Melissa Delzio / flickr.com

Luis Daniel Llambí
Los Andes, ukhamarak yaqha qullunchiqawjanakasa, pacha turkakiptäwit sinti jan walt’äwinak uñt’ayi, uka jan walt’äwinakasti uraqtuqinx juk’ampi turkakiptaw uñt’ayi. Pacha junt’uptäwix mayjt’atawa jallux (sintiw puri yaqhippachax janiraki) ukhamataw khunu chhullunkhinakatakis jan walt’äwinakx apaniraki, uraqapchar aynacht’aw apanisa ukhamarak uraqirus jan walt’ayasa, matirya orgánica, tantat karwun juk’amp chhaqtayasa. Uñtanakatak jan walt’äwinakx utjayarakiwa, pisus ikulujikus ukatx ikusistimas (juk’ampins ch’alla uraqina, thaya uraqina ukat ch’uxña quqaniwjanakana) juk’ampachax taqi uka mayjt’anakax uñjata; thaya uraqinakan turwiras ukat phuthutinakar jank’ak aynacht’ayasa; laq’u mirantawir jark’asa. Ukampirus pacha turkakiptäwix k’umar jakäwitakis markan manq’añanak jark’aqawirus jan walt’äwinak apani, machaq laq’unaka uñstayasa ukat yapunakatakis jaqinakatakis usunakamp aynacht’ayasa, (mach’anaka, umamp aynacht’ayäwinaka, alliqtäwinaka, achhiju) taqi ukanak uñstayasa, wañapachanxa uma pist’awi, wañthapiwinakaw utji. 2018 maratapachaw Iniciativa Andina de Montañas ukax Agenda Estratégica ukamp nayrar sarantayi, Pacha Turkakiptawxat los Andes qullunakat jan walt’äwinak juk’aptayañatak amtanakap wakichi, thaya markanakan jakäwinakapar ch’amanchasa ukatx markachirit pachat yatxataw lurañataki ukhamat markpachatak machaq amatanak wakt’atayañataki.
Khunu chhullunkhinaka
Melissa Delzio / flickr.com

Recursos Hídricos

Los Andes markachirinaka

Ignacio Platero / flickr.com