Biodiversidad

Kevin Schafer / iNaturalist

Uraqpachan qalltaw utjir amtanakarjamaw biodiversidad jark’aqañax amtata, Plan Estratégico de la Convención de Diversidad Biológica y las Metas de Desarrollo Sustentable de la ONU ukan amtanakaparjama. Uraqpachatak ukhamarak kuntinintitakis biodiversidad ukatakix qullunakax sinti wakiskiriwa,  ukatx walja jisk’a laq’unak ukhamarak yatxatatanak utjayi, pachan turkakiptäwiparus  mayjt’ayasa,  junt’u uraqinak turkakiptayasa. Los Andes khunu qulluxa,  uraqpachanx wali jach’awa,  biodiversidad uksatakix kimsa aski chiqa utjayi: los Andes Tropicales, Tumbes-Chocó-Magdalena  ukatx  Chile markan  jallu ch’uminaka. Los Andes jach’a qullun 7000 km  jilatapatx  kunayman  ikusistim quqanaka, ch’uminaka,  qullunkir pastunakaw utji, ch’isllirkir quqanakata ukat ch’alla uraqinakata. Akawjchiqanakax jukumari, titi phisi ukatx mallkun utjäwiparakiwa.  Iniciativa Andina de Montañas ukax biodiversidad ukar jarkaqañ ikusistimanakar suma uñjañañ amti, thaya qullunak akat qhipatak nayrar sartañ irnaqaw amtampi utjir yatiyäwinak yatit amuyunak yaqhanakar uñt’ayasa.

Pacha turkakiptäwi

Melissa Delzio / flickr.com

Luis Daniel Llambí

Los Andes, ukhamarak yaqha qullunchiqawjanakasa, pacha turkakiptäwit sinti jan walt’äwinak uñt’ayi, uka jan walt’äwinakasti uraqtuqinx juk’ampi turkakiptaw uñt’ayi. Pacha junt’uptäwix mayjt’atawa jallux (sintiw puri yaqhippachax janiraki) ukhamataw khunu chhullunkhinakatakis jan walt’äwinakx apaniraki, uraqapchar aynacht’aw apanisa ukhamarak uraqirus jan walt’ayasa, matirya orgánica, tantat karwun juk’amp chhaqtayasa. Uñtanakatak jan walt’äwinakx utjayarakiwa, pisus ikulujikus ukatx ikusistimas (juk’ampins ch’alla uraqina, thaya uraqina ukat ch’uxña quqaniwjanakana) juk’ampachax taqi uka mayjt’anakax uñjata; thaya uraqinakan turwiras ukat phuthutinakar jank’ak aynacht’ayasa; laq’u mirantawir jark’asa. Ukampirus pacha turkakiptäwix k’umar jakäwitakis markan manq’añanak jark’aqawirus jan walt’äwinak apani, machaq laq’unaka uñstayasa ukat yapunakatakis jaqinakatakis usunakamp aynacht’ayasa, (mach’anaka, umamp aynacht’ayäwinaka, alliqtäwinaka, achhiju) taqi ukanak uñstayasa, wañapachanxa uma pist’awi, wañthapiwinakaw utji. 2018 maratapachaw Iniciativa Andina de Montañas ukax Agenda Estratégica ukamp nayrar sarantayi, Pacha Turkakiptawxat los Andes qullunakat jan walt’äwinak juk’aptayañatak amtanakap wakichi, thaya markanakan jakäwinakapar ch’amanchasa ukatx markachirit pachat yatxataw lurañataki ukhamat markpachatak machaq amatanak wakt’atayañataki.

Khunu chhullunkhinaka

Melissa Delzio / flickr.com

Taqi chiqanaw khunu qullu uñtanakanx pachan mayjt’atapampix khunu chhullunkhinakax juk’ak uñjasxi. Los Andes Tropicales uksanxa, 1970 mara qhipatxa khunu chhullunkhinakax uraqpachat sipans wali juk’akiw uñjasxi. Venezuela, Colombia, Ecuador ukat Perú markanakanx 5000 m.s.n.m ukja utjir khunu chhullunkhinakax janïr 2100 marar purkasinx niya q’ala chhaqtat uñxapxäni. Akax thayapatxa uraqin ikusistimapampir uñtanakapampiruw mayjt’äwinak utjayi, ukhamarakiw quqanaksa, uywanaksa maysatuqir saranuquyxaspa, khunu chhullunkhit chullurat qutanak utjayasa ukampirus khunu qullunak thiyan uman ikusistimanakar mayjt’ayasa. Aynachtuqiwj kuntinintinxa, Campo de Hielo Continental del Sur, los Andes australes uksanx 50 khunu chhullunkhi utjkï ukar 40 ukhamp yapxatatats wali pisiqtataw jikxatasi. Los Andesan wañawjchiqanakatakis hidrología ukatakis wakiskiriw khunu chhullunkhinakaxa, pata markanakatakis ukhamarak jach’a markanakatakis umwa imi. Alayawj los Andes uksanx khunu chhullunkhinakax juk’akiw uñjasi ukatx pachax llaphikirakiwa, phujunakax juk’akiwa; ukhamïpansti, juk’ampiw uka jan walt’äwinakax uksanx uñjasi ukatx jichhax uka khunu qullunkan khunu chhullunkhinakax juk’amp patxanakanakiw utxi; Venezuela markanx Pico Humboldt uksanak khunu chhullunkhinakax jikxatasxi, akat juk’apacharux chhaqtawayxaniwa. Thayatuqin jakir jaqinakatakix rikursus itrikus ukat ikusistima ukanakax mä uñachäwiwa, ukhamarak khunu chhullunkhinak chullurawis mä jan walt’awinïwa, Los Andes qullunakan pachan mayjt’äwipar jichuntañxat wakiskir amta thakhipax pacha mayjt’aw utjkï ukar pisiqtayañawa, nayrstäwit jan walt’äwinak uñjasa ukat yaqha luräwinakamp jaqinakar ch’amanchaña.

Recursos Hídricos

los Andesax kuntinintin uma utjayiripawa, jawiranakapana, khunu chhullunkhinakapana, qutanakapana, juqhunakapana ukatx uraq manqhankir umapanw uñjasi. Thayatuqin jakasirinakan nayarar sartañapatakix sinti wakiskiriwa, jaqinakan uma umt’apxañapataki ukakipkarakiw (yapuchäwitaki, uywachäwitaki, lus qhana utjayañataki ukat yaqhanakampitakiw) wali wakiskiri. Ukatx umax asxarayäwirus tukurakispawa, kunawsatï jallux sinti purki ukhax umaw walpun jilaraspa yapunaks utanaks aparakispa jall ukhamataw jaqi chhaqtayäwinaks ukhamarak qullqituqit aynacht’añanaks utjayaspa. Thayatuqin pacha mayjt’aw utjipan markachirinak jilxatxatapas umxat ch’axwañ walpun utjayxi, uma utjirinak wañthapxatapata, juk’ampins waña pachanw uka ch’axwawinakax uñjata. Kuntinintin wali uñt’at markanakapana, ukataypinkiw Bogotá, Quito, La Paz ukat Santiago de Chile markanakaxa, qhunu qullunak taypinw jikxatasi. Yaqhasti Lima markana, pachpa markataw umax juti ukwa umapxaraki. 2007 maranx Iniciativa Andina de Montaña ukax Declaración de Tucumán uksataqix mä wakiskir amtaw uñt’ayatayna ukax hidrográficas phujunak mayacht’asis apanaqañataki, jutïr maranakatak ikusistim askin apnaqañatak ukhamat askijam uma sarayañataki.

Los Andes markachirinaka

IAM ukan chikanchasir markanakatx chikatans chikatapaw los Andes uksan jikxatasipxi, taqpach markachirinakapatsipans mä kimsa ukhaniw jakapxi, wali qamir musayku saranak utjayasa. Los Andes uksan utjnuqasir jaqinakax patak maranx taqiniw utjirinakamp chikax irnaqapxiritayna. Jupanakax (ch’uqi, apilla ukat mashwa) achunak achuyirit uñt’atäpxiwa, ingeniería hidráulica uksatx (gochas ukat kanalis) uma apnaqañataki, uraqtuqitx (andenes) ukat yaqhanakampi apnaqañ yatipxaraki. Los andes uksan may may saranakapax pachpachiqan saranakapamp waythapitawa, (qhichwa, aymara, mapudungun ukat yaqha tayka arunakamp) arst’asipxi, aka uraqin utjirinakax kunjamas nayrat jichhakam apnaqasiski. Uksatuqin jaqi jilxatäwi, markachäwi, qullqi sartä taqi ukanakax mayjt’äwinak utjayi, los Andes uksan markachäwipax jichhax juk’amp mayjawa; janiw patatuqin utjnuqatakiti ukhamarak uywachaw yapuchäwimpikis jakapkiti, jichhax patatuqinx yaqha machaq jakäwiw utxi, markachirinakax kunayman luräwinak lurapxi ukataypinkiw turismo ukatx musparkay markanak utt’ayasaw nayrar sarantayapxi. Jichhapach wayn tawaqunakax nayrar sartañ uñtampiw taqin chikanchasir saräwinakapar yäqas kusisit chuymamp sarxarupxi.

Ignacio Platero / flickr.com