Lliw kawsaymanta

Kevin Schafer / iNaturalist

Llapa kawsayta waqaychanapaqa, hatun kuska kamachikuymi, tukuy hatun qallariq rikuy, chaypim tarikun Plan Estratégico de la Convención de Diversidad Biológica y las Metas de Desarrollo Sustentable de la ONU nisqan. Llapa urqukunaqa allin rupariqmi llapan kawsaykunapaq lliw pachakunapi chaynataq continente nisqampi, hinaspanmi qawarichin achka especies endémicos y especialistas nisqanta, chaykunam tarikun llumpay mana kallpayuq chay cambio climático nisqampaq, chaynataq llapa ripuymanta (aswan ancha altukunaman) llapa pisos térmicos nisqan. La cordillera de los Andes nisqanqa, ancha pampa allpapi, samachin kimsa laruta, chaykunam ancha qunisqa llapan kawsaykunapaq: los Andes Tropicales nisqan tarikun Tumbes-Chocó-Magdalena nisqampi, hinaspa los Bosques de Lluvias Invernales de Chile nisqan. Chayqa tarikun 7000 km de extensión de los Andes nisqampi, chaykunapim tarikun ancha achka ecosistemas nisqanku, muntikuna, sachakuna hinaspa urqu pastukuna, llapa selvas húmedas y páramos de latitudes tropicales nisqanmanta hasta las gélidas estepas montañas de la Tierra del Fuego nisqankama. Kaykunapim tarikun llapa ima kawsaypa wasinkuna, chayna qawarichwan oso de anteojos, puma, urqupi kundurkuna. La Iniciativa Andina de Montañas nisqanqa qawarin llapa kawsaykunata waqaychanapaq, sumaqta llapa ecosistema nisqanta qarkanampaq, chaymi huk allin sayasqa hina ruwaynin chay Plan de Acción para el Desarrollo Sostenible de las Montañas Andinas nisqampi, chayqa kallpanchan llapa willakuykuna paqarinampaq hinaspa lliw yachayninkuta, qunakunamkupaq.

Cambio climático nisqan

Melissa Delzio / flickr.com

Luis Daniel Llambí

Los Andes nisqanqa, huk urqukuna hinam, qawarichiwanchik manchariyta hinaspa mana allin kallpayuq kasqanta llapa cambio climático nisqampaq, mana allinkunam yapakun allpa ruruchiyta muyuchin. Yapakunmi allpa rupariy hinaspapas muyurinmi achka tikrayman llapa parakuna (Llumpayta paran utaq mana para kanchu) ritikunapaqmi chaykuna apamun, hikutan chinkachinampaq llapa continente nisqampi hinaspa, llapa priwapi, pampa allpakunapi, chayna masyarin llapa allin allpata, carbono nisqanta chinkachin. Chaynataqmi paqarichin llapa paisaje nisqampi, qawarichin llapa imayna rakisqa kasqanmanta llapa pisos ecológicos y ecosistemas nisqanta (Chayqa llapa urqukunapi hinaspa munti ancha anqaspi); chaymi hikutamun llapa ambientes estratégicos nisqanta hinaspa humedales antoandinos nisqanta chinkachinampaq; chayna asllayachin lliw timpupa nichukunata achka especies endémico o de distribución restringida nisqanta. Chaynataqmi cambio climático nisqan paqarichin manchachiyta qalikayninchikmanta, hinaspa llapa runakunapa allin mikuyninmanta, chayqa musuq kurukuna, unquykuna rikurimuptin, chaykunam ñakachin tarpuykunata, runakunata, ancha frecuencia de eventos climáticos extremos nisqan kaptin (Chaki pacha, allpa wichiykuy, tuñikuy, ancha rupay) hinaspa asllayamun yakukuna chawpi pachapi. 2018 watamantam kay Iniciativa Andina de Montañas nisqan tanqarimun Agenda Estratégica, sobre adaptación al Cambio Climático en las Montañas de los Andes nisqanta, aypayta munan mana allin kayta asllayachinampaq, llapa procesos de adaptación y resiliencia nisqanta kallpanchanampaq, llapa investigación científica social y ambiental nisqantawan, chayqa allin punim, imayna rumawayta chay adaptación nisqanpaq llapan región nisqampi.

Chullunku

Melissa Delzio / flickr.com

Llapa chullunku qiparimunampaq, chayqa qawarichiwanchik punim chay cambio climático mana allin ruwasqanta, llapa paisaje a nivel global nisqanta. Llapa Andes tropicales nisqampiqa, chay qiparimuyqa achkapunim lliw pachamantaqa, chayqa qawarichwan 1970 watamantam. Venezuela, Colombia, Ecuador hinaspa Perú suyukunam qawarinqa llapa chullunku chinkaqta lliwta yupay, sichus 5000m.s.n.m uraynimpi tarikuptinqa manaraq 2100 chayachkaptin. Kaymi llapa tikraykunata paqarichimuchkan llapa ecosistemas y paisajes andinos nisqampi, kicharichkan chay frentes de colonización, vegetación, fauna nisqanta, chaynataq paqarichkan quchakunata, chullunkukunata hinaspa llapa humedales y otros ecosistemas acuáticos nisqantachinkachichkan llapan pampa urqukunapi. Huklawpiñataq sur nisqampi, qawarinchik qipariyta llapa chullunku chay Andes australes nisqan chaypi yaykuchin 40 nisqata 50 manta, del Campo de Hielo Continental del Sur nisqanmanta. Llapa chullukunaqa pukllan huk allintam llapa hidrología nisqampi llapa chaki regiunkunapi, chaypiqa kanku, yaku taqyachiqmi, llapa purumpi, llaqtapi yachaq runakunapaq. En los Andes del Norte nisqampi, chaypiqa llapa chullupi qatakunaqa aschallam chaymanñataqmi llumpaq nuyu, laqapakamun llapa cuenca nisqan asllatam; manam chayllachu, chaypim, ancha qawarinapaq hina, chaypiqa chullunkuqa llapa urqupa puntachallampim: Venezuelapiqa, huk chulluchallañam tarikun chay Pico Humboldt nisqampi, chaymi chinkanqa has timpullapiña. Chaynataqmi ancha llakikuy llapa yakukunamanta hinaspa ecosistemas nisqampaq, llapa chullunku qipariyninkuqa ancha mana llinmi llapa sociedad andinas nisqanpaq, saqinan imayna kaynin hinaspa industria turística nisqan. chay Agenda Estratégica, sobre Adaptación al Cambio Climático en las Montañas de los Andes nisqanqa, qawaymann ima aypay munasqanta, imatataqsi ruwachwan llapa cambio climático nisqanta asllayachinapaq, chaypaqmi kallpachanan llapa sistemas de monitoreo ambiental, sistema de alerta temprana nisqanta hinaspa llapa ima ruwaykunata sumaqta rakirispa akllarispa.

Recursos Hídricos nisqanmanta

Llapa urqukunapi yakukunaqa kanku huk hatun kaspi hinam llapan continente nisqampi, chaytaq qawachwan mayukunapi, chullukunapi, quchakunapi, humedales hinaspa allpa uku yakupi. Yakukunaqa llapa imayna kaynimpim allin puni llapa sociedades Andinas allin kawsanampaq, chayna allin upyanampaq chaynataq llapa ima llamkaynimpi, ruwaynimpi (Tarpuykunapi, uywa uywaykunapi, energía nisqanta paqarichiykunapi, chayna hukunapas). Yakuqa chaynataqmi tikrakunman huk mana allin kayman, sichus llumpaq para kaptinqa, pampakunam tuñikun, hinaspa wichiykun allpakuna, chayna anchatam kawsaykunata wischunchik chaynataq qullqikunata. Llapa región andina nisqampi runakunapa mirayninwas, chayman masyaykachisun llapa mana allin cambio climático nisqampa ruwasqanta, chayqa masyachinmi mana allin kawsayta yakuta, chayqa llapa reserva nisqan pisiyaptin, chaymi mana aypanchu, chayqa pasakun chaki timpupim. Wakin hatun llaqtakunaqa kay continente nisqampi, chaypi tarikun Bogotá, Quito, La Paz hinaspa Santiago de Chile nisqan, chaykunaqa tarikun urqukunapim. Lima llaqtaqa kawsan llapa urqukunamanta yakuwan. 2007 watapim kay Iniciativa Andina de Montañas nisqan chay Declaración de Tucumán nisqan, qawarimusqa huk allin akllasqa manejo integrado y sostenible de las cuencas hidrográficas nisqanta, chayna sumaqta riqsispa allin tinkusqa kanampaq llapa waqaychaywan, allin llamkaywan, urqukunapa ecosistemas nisqanwan chaynataq yakuta harqachispa.

Los Andes nisqampa runakunamanta

Kwarta partim llapa suyunapa allpanmi, kay IAM nisqanmi tarikun los Andes nisqampi, chaypin kawsan huk tercio runakuna lliwmanta, chaynam qatarichinku achka kuyayllapaq cultura nisqanta. Llapa sociedades nisqanqa tarikun en los Andes nisqampi, ancha watantin watantinmi puqurichiraku huk sumaq kawsayta llapa kumunidad ukupi llamkaywan. Ancha riqsisqam llapa imayna ruwayninku, llamkayninku lliw tubérculos andinos nisqan (papa, uqa, maswa), hinaspa ingeniería hidráulica nisqan yaku usaymanta (quchakuna, yarqakuna), imayna allpa usayta (patakchukuna) chayna hukunapas. Llapa diversidad natural nisqan, lliw urqukunapaq tinkurinakun imayna kaynin, región nisqanwan, chayta qawarichwan ñawpaq rimayninwan (Kichwa, aimara, mapundungun, chayna hukunapas)yachayninkupim, ruwayninkupim imayna llapa recursos nisqankuwan. Ancha runapa mirayninwan, llapa urbanización, desarrollo económico nisqan, kay pachapi paqarichimura huk muyuykunata, llapa los andes nisqan, runakunaqa ancha klasim kanku; manam purunllapichu tarikunku, chacra llamkayllamanchu nitaq uywa uywayllamanchu, kunanqa kanñam huk musuq ruralidad nisqan, chaypiqa kachkan llapa runakunam ruwanku tukuy rikuq ruwaykunata, chaypin tarikun turismo nisqanlu, musuq llaqta andinokuna , sumaqta apanakunku purun llaqtakunawan. Musuq paqarimuq runakunaqa hamuchkan, pirqarimuchkan huk imayna kayta, kuyayllapaq kayta, sumaq kawsayta ñawpaq yachayninkuta kallpanchaspa, yaykuchispa hinaspa tukuy rikuq kanampaq.

Ignacio Platero / flickr.com