Darío de la Fuente – iNaturalist
Temas nisqa
Lliw kawsaymanta and Ecosystem Services
Urqukunaqa hatun suyukunapi, pachantinpipas biodiversidad nisqapaqmi ruphaypi. Chaykunaqa hatun proporción nisqa especies endémicas nisqatam qawarichinku, kuskataqmi hatun vulnerabilidad nisqa pacha tikrayman chaynallataq desplazamiento vertical de pisos térmicos nisqapas. Andes urqukuna, pachantinpi aswan hatun, kimsa suyukunam tiyan, pachantinpi biodiversidad nisqap q’uñi kaynin hina qhawasqa: Andes Tropical, Tumbes-Chocó Magdalena suyu, Chile suyupi chiri pacha tropical sach’a-sach’akuna. Tukuy 7.000 km masnin Andespa mastarikuyninpiqa kanmi hatun imaymana ecosistemakuna sachakunapa, matorralkunapa, páramokunapa hinaspa urqu pastokunapa, chay pachamamakunapipas tarikunmi especies emblemáticas nisqakuna, chaynam kanku oso anteojo, puma hinaspa cóndor.
Urqukunapa ecosistema nisqakunam imaymana serviciokunata qun kawsaq andino llaqtakunaman, chay llaqtakunaqa urqukunapa ancha allin kaynintam riqsinku, chaywantaqmi allinta tupanku. Imaymana allinkuna qusqankumantam kanku yaku kamachiy, allpapa ruruchiynin, yaku huntananpaq, tarpuy polinización nisqa ima. Andes suyupa imaymana kayninmi tupachisqa kachkan chay suyupa imaymana culturanwan, chaymi qawarichikun nace rimayninkunapi, tradicionninkunapi hinaspa ñawpaq taytakunapa ruwayninkunapi recursos naturales nisqawan llamkanankupaq. Chaykunataqa afectasqa kanku musuq realidad de desarrollo económico nisqawan, chaymi biodiversidad nisqawan, chaynallataq chakra runakunapa ruruchiyninwan ima tupanakuypas tikrakuchkan.
Iniciativa dAndina de Montañas nisqa, “Plan de Acción para el Desarrollo Sostenible de la Cordillera Andina” nisqapi, biodiversidad nisqa waqaychayta, servicios ecosistemáticos nisqa ima, ñawpaqman puririchiyta qhawarin. Kallpanchakunmi willakuykunata paqarichinankupaq, experienciakunata hinaspa allin ruwaykunata willanakunankupaq.
Cambio climático nisqan
Sean Munson / Flickr
Andes nisqakunaqa anchatam afectasqa kanku pacha tikraywan, chaynallataqmi chaypa ruwayninkunawanpas sasachakuypi tarikunku, chaymi allpapa llamkayninpa tikrakuyninwanqa sasachakuyniyuq interacciones nisqayuq. Chay ruphay yapakuynin chaymanta aswan heterogéneo cambiokuna parapa regímenes nisqapi (ancha sinchi utaq ancha pisilla) efectos nisqayuqmi glaciares nisqapi, chaymi utqayman kutiykunku tukuy continente nisqapi. Shinallatak allpapipashmi shuk llakita charin, shinami ecológico pampakuna, ecosistemakuna ima rakinakuypi tikrakuykuna (aswantaka páramos, punas, wiñay verde sacha sachakunapi); chay pachamama estratégico nisqakunaq pisiyaynin yapakuynin, turba pantanokuna hinallataq alto humedales andinos nisqakuna; chaynallataqmi achka especies endémicas utaq distribución restringida nisqapa nichos climáticos nisqapa maykama kayninpi pisiyaynin.
Chay cuencas urqukunapi pacha tikraypa impaktunqa chiqapmi tupachisqa kachkan riesgokuna kamachiywan. Sinchi pachaq ruwayninkuna, sinchi para, unu hunt’ay, ch’akiy, sach’a-sach’a nina, allpa kuyuriy ima, sapa kutilla, sinchita ima yapakunqa, chaymi runaq qolqenpas chinkapun. Kay situacionmi runakunata, ruwayninkunatapas chiqanmanta afectan: IAM suyukunapi kimsamanta hukninmi Andes suyupi tiyanku..
2018 watamanta pacha, Iniciativa de Montañas Andinas nisqa, “Agenda Estratégica de Adaptación al Cambio Climático en los Andes” nisqatan kallpachan, chaypin churan objetivos nisqakunata, chaywanmi pisiyachin vulnerabilidad nisqakunata; andino ayllukunapa adaptacin y resiliencia nisqa puririyninta kallpanchana; shinallatak kallpanchana investigación científica, información social y ambiental necesarias planificar medidas de adaptacin a nivel regional.
Recursos Hídricos nisqanmanta
Luis Daniel Llambí
Andes nisqakunaqa hatun suyupi yaku torrekunam, chaytam qawachin mayukuna, glaciarkuna, lagunakuna, humedalkuna, allpa ukupi yakukunapas. Runakuna wiñaynin, pacha tikraypa sasachakuyninkunaman yapasqa, chay suyupi yaku llamkachiymanta ch’aqwaykunata yapan. Chay yaku waqaychasqakunaqa manapaschá suficientechu kanman chay mañakuykunata hunt’ananpaq, aswantaqa ch’aki pachakunapi. Andino urqukunapiqa hatun mama llaqtap wakin ancha chaniyuq llaqtakunam kachkan, Bogotá , Quito , La Paz , Santiago de Chile nisqa hatun llaqtakunam. Wakintaq Lima hina, Andes urqumanta hamuq yakuta chiqanmanta apaykachanku.
Yakupa llamkaynin, kamachiyninpas allintam tupan seguridad alimentaria nisqawan, chaynallataq rural, urbano nisqa runakunapa necesitasqankuwan. Pachak watakunaña Andes suyupi tiyaq sociedadkunan pachamamawan allinta apanakunku, llaqtaq nivelninpi llank’aspanku. Chay tubérculos andinos (papa, oca, mashua), ingeniería hidráulica nisqa yaku llamk’achinapaq (qochas y canales) chanta allpa llamk’achiyta (andenes) nisqa, ancha chaniyuq kasqankuta riqsikun. Andes suyupi biodiversidad nisqakunata, recursos genéticos nisqakunata allinta apaykachaspa, hinallataq ñawpaq taytakunaq ruwayninkunata, ch’uya tecnologiakunatapas allinta apaykachaspa, chakra llamk’ay wiñachiyqa, ancha allinmi kanqa, pacha tikraypa sasachakuyninkunata, Andes suyupi ancha wakcha kayninpi […].
2007 watapi, Iniciativa Andina de Montañas nisqa, “Declaración de Tucumán” nisqawanmi, yaku-unukunapa kuskanchasqa hinaspa takyasqa kamachikuyninta puntapi churarqa, chaywanmi riqsikurqa urqukunapa ecosistemakunapa, yaku quy hinaspa mikuykunapa waqaychasqa kayninwan, allin takyasqa kamachikuywan allinta tupanakusqankuta.
Salud y wakcha kayta pisiyachiy
Ruslana Iurchenko / Shutterstock
Runakuna wiñariy, llaqtachakuy, qolqe tarpuypas chay suyupi hatun t’ikraykunatan paqarichimurqan. Kunan Andes suyupi tiyaq runakunaqa aswan imaymana runam. Mana chakrallapichu tiyakun, chakra llamk’aywan, uywa uywaywan ima tinkuchisqa kachkan, aswanqa imaymana qullqi ruwaykunaman tikrakun, turismo nisqapi ima. Llaqtakunaqa utqayllam wiñarqan, llaqtapi runakunaqa anchatam mirarunku: kunanqa 83% andino runakunam llaqtakunapi yachanku. Llapan Andino suyukunapi Índice de Desarrollo Humano nisqa yapakuyninta registrarqan chaypas, llaqtakuna wiñariyqa, askha kutipin mana allintachu yuyaykusqa, wakcha kay sasachakuykunata, pisiyay recursokunata ima apamun. Kaymi sapa kutilla planificación nisqa sasachakuykunata churan, chaymi necesitan desarrollo sostenible nisqa ruwaykunata hunt’achina.
Sector de salud nisqapiqa, ancha allinmi pachapa ruwayninta, unquykunapa exacerbacionninpi, kutimuyninpi utaq rikurimuyninpi, chaynallataqmi salud pública nisqapi imayna kasqanmanta yachana. Chay efectos nisqakunaqa mana kaqllachu kanku, aswantataqmi aswan mana allin qhawarisqa runakunaman, ahinataq wawakunapas, machu runakunapas alto urqukunapi. Mana chiqanmanta wañuykunaqa mana chimpachikuq, infeccioso, yakumanta utaq vectormanta unquykunamanta wakin kutipiqa aswan achka kanku chay chiqamanta sinchi pacha ruwaykunamanta.
Urqu kitikunapa vulnerabilidad nisqapa situacionninqa sutillam kachkan. Iniciativa Andina de Montañas nisqapi kaq suyukunaqa, sector salud nisqapi pacha tikrayman hina ruwanankupaqmi plankunata, estrategias nisqakunatapas ruwachkanku, chaynapi chay region andina nisqapi efectonkunata atipanankupaq.